Μαθήματα Λαογραφίας 2019-2020....

Β. Χρυσανθοπούλου (Α-Ι) - Γ. Κούζας (Κ-Ξ) - Μ. Καπλάνογλου (Ο-Ω)

Αντικείμενο του μαθήματος είναι ο λαϊκός πολιτισμός ως μία ιδιαίτερη μορφή δημιουργίας ενός λαού (δηλαδή μιας οποιαδήποτε ομάδας ανθρώπων που μοιράζεται έναν τουλάχιστον κοινό συνδετικό παράγοντα, που μπορεί να είναι η εθνικότητα, η θρησκεία, το επάγγελμα, η συγγένεια κ.ά.). Ο λαϊκός πολιτισμός αναφέρεται σε αρκετές εκατοντάδες μορφές ή είδη που περιλαμβάνουν το μύθο, το παραμύθι, το θρύλο, το τραγούδι, την παροιμία, το αίνιγμα, το χορό, τα έθιμα, τις δοξασίες, τα παιχνίδια, τις χειρονομίες, τη διατροφή, την ενδυμασία κ.ά. Η προσέγγισή μας λαμβάνει υπόψη την συνολική ιστορία ζωής του λαϊκού πολιτισμού, από την ανακάλυψη και τον ορισμό του, την έρευνα πεδίου, τη διατήρηση και την ανάλυσή του έως τη δεύτερη ζωή του: την ανακύκλωση και την εφαρμογή του, την αναβίωση και την εμπορική χρήση του, τις πολιτισμικές και πολιτικές λειτουργίες του, τη σχέση του με τις εθνικές, κοινωνικές και τοπικές ταυτότητες.

Το μάθημα διαρθρώνεται σε δύο ενότητες εξετάζοντας τα ακόλουθα θέματα και καλύπτοντας τη θεωρία, μεθοδολογία και το περιεχόμενο των σπουδών στη Λαογραφία σε εισαγωγικό επίπεδο: 

Α΄ ενότητα

Στην πρώτη ενότητα, γίνεται μία εισαγωγή στις βασικές μεθοδολογικές και θεωρητικές προσεγγίσεις της λαογραφικής επιστήμης.

Υποενότητες:

1. Γενική ιστορική εισαγωγή στη σπουδή της Λαογραφίας. 2.  Ονοματοθεσία της επιστήμης.  3.  Ορισμός και περιεχόμενο της Λαογραφίας.  4.  Θέματα Παραδοσιακής Λαογραφίας.  5. Θέματα Νεωτερικής ή Σύγχρονης Λαογραφίας.  6.  Επιστημονικοί κλάδοι της Λαογραφίας.  7.  Μεθοδολογία της Λαογραφίας. Επιτόπια έρευνα και μελέτη λαογραφικών θεμάτων.  8.  Σύντομη αναδρομή στην ιστορία της Λαογραφίας.  9.  Η  Λαογραφία και οι συγγενείς επιστήμες.  10.  Η επιστημονική θεμελίωση των λαογραφικών σπουδών.  11.  Σύγχρονες θεωρητικές κατευθύνσεις  της  λαογραφικής επιστήμης.  12.  Η επιστήμη της Λαογραφίας στην Ελλάδα,  την Ευρώπη  και τις  Η.Π.Α.  13.  Παιδευτική σημασία της Λαογραφίας.  14.  Η Λαογραφία και ο Έλληνας εκπαιδευτικός.  15.  Έρευνα και σπουδή λαογραφικών κειμένων.  16.  Λαογραφικά ιδρύματα και μουσεία.  17.  Βιβλιογραφικά θέματα της Ελληνικής Λαογραφίας.  18.  Βιβλιογραφικός οδηγός.

Β΄ ενότητα

Στη δεύτερη ενότητα εξετάζονται οι μορφές οργάνωσης της παραδοσιακής κοινωνίας, οι σημαντικότερες μορφές του λαϊκού πολιτισμού και ο ρόλος τους στη ζωή τόσο των παραδοσιακών όσο και των σύγχρονων κοινωνιών.  

Υποενότητες:

1. Οικογένεια και ευρύτερες ομάδες (Βασικές έννοιες, μορφές της παραδοσιακής οικογένειας στην Ελλάδα, σύμβολα και τελετουργίες). 2. Η κοινότητα. 3. Αγροτική  ζωή: μέσα παραγωγής, οργάνωση. 4. Μορφές οργάνωσης της εργασίας και παραδοσιακά επαγγέλματα. 5. Έθιμα του κύκλου της ζωής. 5. Λαϊκή πίστη και λατρεία, ευετηρικά δρώμενα, γιορτές του χειμώνα, της άνοιξης, του καλοκαιριού και του φθινοπώρου. 6. Λαϊκή Τέχνη - Προφορική λογοτεχνία και τα είδη της

Οι φοιτητές αξιολογούνται με τελική γραπτή εξέταση.  Έχουν την επιλογή να υποβάλουν εργασίες με θέμα τη συλλογή πρωτογενούς λαογραφικού υλικού προερχόμενου από επιτόπια έρευνα, ενισχύοντας τον βαθμό τους ανάλογα με την ποιότητα της υποβαλλόμενης εργασίας (προαιρετικά).  Επιλεγμένες εργασίες συλλογής πρωτογενούς λαογραφικού υλικού κατατίθενται στο Αρχείο Χειρογράφων του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας όπου αποτελούν τμήμα του Λαογραφικού Μουσείου και Αρχείου το Τμήματος Φιλολογίας, προς ερευνητική χρήση.

Μ. Καπλάνογλου - Γ. Κούζας

Θα προχωρήσουμε σε μια επισκόπηση της λαϊκής λογοτεχνίας συγκρίνοντας παραδείγματα από το διεθνή χώρο. Θα εξετάσουμε τα βασικά είδη της λαϊκής λογοτεχνίας, το παραμύθι, το τραγούδι, το αίνιγμα, την παροιμία καθώς και μορφές λόγου και παιχνιδιού των παιδιών.  Μέσα από τη μελέτη κειμένων, εικονογραφικού, φωτογραφικού και ηχητικού υλικού, θα εξετάσουμε τη χρήση της παράδοσης σε διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια, π.χ. πώς ακούγεται μια παροιμία στον καθημερινό λόγο ή πώς λειτουργεί ένα παιδικό τραγούδι στην ανατροφή των παιδιών. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες θα ενθαρρύνονται να ανακαλύψουν και να αναλύσουν τις παραδόσεις στις δικές τους ζωές, ή τη ζωή της ευρύτερης γειτονιάς τους μέσα από την ανάθεση συγκεκριμένων εργασιών.

Μ. Καπλάνογλου

Η Φιλολογική Λαογραφία είναι κλάδος της λαογραφικής επιστήμης που μελετά τα είδη της λαϊκής λογοτεχνίας σε σχέση με την κοινωνική ζωή, τους φορείς και τις λαϊκές ομάδες δημιουργίας τους. Στο μάθημα θα εξετάσουμε αρκετά από τα είδη αυτά, στις παραδοσιακές και τις σύγχρονες εκφάνσεις τους, όπως  τα παρακάτω: 1. Μύθοι ζώων. 2. Λαϊκό παραμύθι. 3. Παράδοση (θρύλος). 4. Ευτράπελες διηγήσεις (αστεία και ανέκδοτα). 5. Δημοτικό τραγούδι. 6.  Παροιμία. 7. Αίνιγμα. 8. Επωδή. 9. Αυτοβιογραφική διήγηση. 10. Θέατρο σκιών. 11.  Ρεμπέτικο τραγούδι. 12. Έντυπη λαϊκή ποίηση. 13. Παραλογοτεχνία.  Έμφαση δίνεται στην καθημερινή ζωή και τον πολιτισμό σε τοπικές κοινωνίες στην Ελλάδα με συγκριτικά παραδείγματα από την προφορική παράδοση και τον πολιτισμό άλλων λαών της Ευρώπης και της Μεσογείου. Οι πολιτισμικές αυτές μορφές και οι αντίστοιχες κοινωνικές ομάδες που τις δημιουργούν εξετάζονται στην ιστορική τους εξέλιξη, όπως αυτές διαμορφώνονται και αλλάζουν στο πλαίσιο της σύγχρονης καθημερινής ζωής (πολιτισμός της μεγάλης πόλης, εμπορευματοποίηση της παράδοσης, ποπ κουλτούρα). Σε αυτό το πλαίσιο θα γίνει αναφορά στις σύγχρονες μορφές του προφορικού, έντυπου και ηλεκτρονικού λαϊκού λόγου: α) σύγχρονοι αστικοί θρύλοι στην Ελλάδα και το εξωτερικό, φήμες, σύγχρονα ανέκδοτα. β) εφημερίδες, περιοδικός τύπος, έντυπη διαφήμιση και λαϊκός πολιτισμός.  γ) διαδίκτυο και σύγχρονες μορφές του λαϊκού πολιτισμού.

Επίσης, στο πλαίσιο του μαθήματος, θα παρακολουθήσουμε τις σχέσεις Λαογραφίας και Λογοτεχνίας και πιο συγκεκριμένα το πέρασμα θεμάτων της ζωής και του λαϊκού πολιτισμού στο επίπεδο της λογοτεχνικής μετάπλασης, και της λειτουργίας τους στα έργα παλαιότερων και σύγχρονων λογοτεχνών.

Το μάθημα περιλαμβάνει και την εξέταση των ποιοτικών μεθόδων έρευνας στο πλαίσιο της λαογραφικής επιστήμης, και  δίνει τη δυνατότητα στους φοιτητές να εκπονήσουν (προαιρετικά) εργασίες που θα βοηθήσουν στην καλύτερη γνώση του λαϊκού πολιτισμού  και της πολιτισμικής δημιουργίας στις σύγχρονες τοπικές κοινωνίες. Μέσα στα πλαίσια εκπόνησης των παραπάνω εργασιών  δίνεται η δυνατότητα παρακολούθησης ειδικών σεμιναρίων για τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού από το πεδίο της έρευνας καθώς και πρακτικών ασκήσεων επιτόπιας έρευνας ώστε οι φοιτητές να κατανοήσουν καλύτερα τη μέθοδο εργασίας και έρευνας στο εθνογραφικό πεδίο.

Β. Χρυσανθοπούλου - Γ. Κούζας

Το μάθημα αυτό εισάγει τους φοιτητές στη μελέτη και ανάλυση διαφόρων όψεων της οργάνωσης της ελληνικής κοινωνίας και του λαϊκού της πολιτισμού.  Παρουσιάζονται και συζητούνται στην τάξη θεωρίες, θέματα και παραδείγματα προερχόμενα από την ελληνική αστική και αγροτική κοινωνία και από την ελληνική διασπορά.  Μελετώνται κοινωνικές και πολιτισμικές εκφάνσεις της ζωής στην Ελλάδα και στην ελληνική διασπορά και εισάγονται οι φοιτητές και οι φοιτήτριες στις σύγχρονες μεθοδολογικές προσεγγίσεις της λαογραφίας (για παράδειγμα, την κοινωνικο-ιστορική, την ολιστική, την πολυτοπική και τη συγκριτική μέθοδο έρευνας των φαινομένων του λαϊκού πολιτισμού).

Ειδικότερα, το μάθημα εξετάζει τις υλικές, κοινωνικές και συμβολικές διαστάσεις της μνήμης και της ταυτότητας διαφόρων τοπικών ομάδων στην Ελλάδα και στην ελληνική διασπορά, εστιάζοντας σε έθιμα και τελετουργίες του κύκλου της ζωής και του κύκλου του χρόνου, όσον αφορά στις αξίες, τις πρακτικές και τα σύμβολά τους.  Επίσης, προσεγγίζονται ορισμένα σύγχρονα κοινωνικά και οικονομικά φαινόμενα του ελληνικού αστικού χώρου (π.χ. δημόσιο τελετουργικό, παρελάσεις και εορταστικές εκδηλώσεις, σύγχρονες επαγγελματικές μορφές και συσσωματώσεις), και αναλύεται η δράση και η οργάνωση διαφόρων κοινωνικών ομάδων στη σύγχρονη πόλη.  Ιδιαίτερα διερευνάται ο τρόπος συγκρότησης της συλλογικής (κοινοτικής, λαϊκής) μνήμης και η μεταβίβασή της ως πολιτισμικής κληρονομιάς (heritage) από μια γενιά στις επόμενες στο περιβάλλον της ζωντανής διαπροσωπικής επικοινωνίας (αφήγηση, τελετουργία, π.χ. αναμνηστήριες τελετές) αλλά και στο διαδίκτυο (νέα προφορικότητα) στην περίπτωση της ελληνικής διασποράς.   

Οι φοιτητές αξιολογούνται με τελική γραπτή εξέταση.  Μπορούν να ενισχύσουν τον βαθμό τους με υποβολή ερευνητικής εργασίας βασισμένης σε πρωτογενές, βιβλιογραφικό ή/και αρχειακό υλικό.  Μέσα στα πλαίσια εκπόνησης των εργασιών αυτών δίνεται η δυνατότητα παρακολούθησης ειδικών σεμιναρίων για τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού από το πεδίο της έρευνας, καθώς και πρακτικών ασκήσεων επιτόπιας έρευνας, ώστε οι φοιτητές να κατανοήσουν καλύτερα τη μέθοδο εργασίας και έρευνας στο εθνογραφικό πεδίο. 

Υπάρχει και η δυνατότητα εκπόνησης ομαδικής εργασίας μέσω της μεθόδου της Μάθησης μέσω Σχεδιασμού που περιλαμβάνει χρήση του Εργαστηρίου Πληροφορικής του Τμήματος Φιλολογίας (προαιρετικά).  Επιλεγμένες εργασίες συλλογής πρωτογενούς λαογραφικού υλικού κατατίθενται στο Αρχείο Χειρογράφων του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας όπου αποτελούν τμήμα του Λαογραφικού Μουσείου και Αρχείου του Τμήματος Φιλολογίας, προς ερευνητική χρήση.

Β. Χρυσανθοπούλου

Σκοπός του μαθήματος είναι η παροχή μιας πιο ειδικευμένης μελέτης της Λαογραφίας με ανανεωμένη και διευρυμένη θεματική, όπως νοείται και εφαρμόζεται η επιστήμη αυτή σήμερα στην Ελλάδα και διεθνώς, στη συνεργασία της και με άλλες συγγενείς ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. 

Το μάθημα καλύπτει τις εξής θεωρητικές και θεματικές ενότητες: 1. Σύντομη εισαγωγή στη μελέτη της Λαογραφίας. 2. Ιστορικές περίοδοι Λαογραφίας. 3. Ειδικεύσεις της Λαογραφίας. Θεωρητική - Γλωσσική - Κοινωνική - Μουσική - Εθνολογική - Μουσειολογική, κ.λπ. 4. Νεωτερική Λαογραφία: Ορολογία - Σύγχρονη Λαογραφία - Αστική Λαογραφία - Νέα Λαογραφία. Σύγχρονος ελληνικός λαϊκός πολιτισμός. 5. Ο όρος «Νεωτερική Λαογραφία»: Α. Θεωρητικές απόψεις και αντιθέσεις.  Κύριοι εκπρόσωποι των νεωτερικών τάσεων στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και στην Αμερική.  Β.  Διεθνής ορολογία.  Θέματα.  Γ.  Ορολογία στην Ελλάδα.  Θέματα.  Δ.  Θέματα Νεωτερικής Λαογραφίας (Λαογραφία των δρόμων, σύγχρονες μορφές του λαϊκού πολιτισμού:  λαϊκή αγορά, παζάρια στις πόλεις, κεντρική αγορά, πανηγύρια στον αστικό χώρο και σύγχρονες εμποροπανηγύρεις στον ελληνικό περιαστικό και επαρχιακό χώρο, πλατείες και πάρκα, λαογραφικά του αυτοκινήτου, κ.ά.).  Ε.  Νεωτερική Λαογραφία σε έντυπη (εφημερίδες, περιοδικά, διαφημίσεις, αφίσες, αυτοκόλλητα, φυλλάδια κ.λπ.) και ηλεκτρονική μορφή (αστικοί θρύλοι, φήμες, διάδοση ψευδών ειδήσεων στο διαδίκτυο, ιστοσελίδες τοπικών συλλόγων, ηλεκτρονικοί τόποι μνήμης, θέματα και όψεις του λαϊκού πολιτισμού στο διαδίκτυο, μέσα κοινωνικής δικτύωσης (facebook, twitter, κ. ά.).  Μεθοδολογία έρευνας και προσέγγισης των φαινομένων του λαϊκού πολιτισμού στο διαδίκτυο – Κυβερνο-εθνογραφία.  6.  Βιβλιογραφία.

Οι φοιτητές αξιολογούνται με τελική γραπτή εξέταση.  Μπορούν να ενισχύσουν τον βαθμό τους με υποβολή ερευνητικής εργασίας βασισμένης σε πρωτογενές, βιβλιογραφικό ή/και αρχειακό υλικό σε θέματα νεωτερικής λαογραφίας.  Μέσα στα πλαίσια εκπόνησης των εργασιών αυτών δίνεται η δυνατότητα παρακολούθησης ειδικών σεμιναρίων για τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού από το πεδίο της έρευνας, καθώς και πρακτικών ασκήσεων επιτόπιας έρευνας, ώστε οι φοιτητές να κατανοήσουν καλύτερα τη μέθοδο εργασίας και έρευνας στο εθνογραφικό πεδίο.

Μ. Καπλάνογλου - Γ. Κούζας

Σε αυτό το μάθημα θα ασχοληθούμε με το λαϊκό παραμύθι σε σχέση και με άλλα είδη της πεζής προφορικής αφήγησης. Θα αναφερθούμε στις κυριότερες διεθνείς θεωρήσεις του παραμυθιού από την επιστήμη της λαογραφίας, την τυπολογία και τα χαρακτηριστικά του παραμυθιού και τις σχέσεις των παραμυθιών διαφορετικών λαών. Στη συνέχεια θα μας απασχολήσει  η κοινωνική ιστορία του λαϊκού παραμυθιού στην Ελλάδα: θα αναφερθούμε στις κοινωνικές ομάδες δημιουργίας των λαϊκών αφηγήσεων, τους λαϊκούς παραμυθάδες και τον κοινωνικό ρόλο του παραμυθιού στην Ελλάδα στο παρελθόν αλλά και στο σήμερα, σε τοπικές κοινωνίες όπου η αφήγηση είναι μια ζωντανή παράδοση.

Στη διάρκεια των αιώνων, οι στόχοι, ο ρόλος του και το κοινό του παραμυθιού έχουν υποστεί πολυάριθμες μεταμορφώσεις, καθώς, εξαιτίας της ανωνυμίας του αλλά και της απουσίας οριστικής μορφής, ήταν επιδεκτικό πλήθους χειρισμών. Θα παρακολουθήσουμε αυτές τις μεταμορφώσεις του ευρωπαϊκού παραμυθιού στους νεώτερους χρόνους,  δηλαδή την ιστορική διαδικασία της  μετατροπής  του  λαϊκού  αγροτικού  παραμυθιού  σε  λογοτεχνικό ανάγνωσμα  ενός  αστικού  κοινού και στη συνέχεια σ'  ένα  θεσμό  για  παιδιά. Το  λαϊκό  παραμύθι,  φιλτραρισμένο  μέσα  από  το  έργο  επώνυμων συγγραφέων, φθάνει  στα  ανερχόμενα  τον  19ο  αιώνα  μεσαία  κοινωνικά  στρώματα  που  αναζητούσαν  την  ίδια  εποχή  τους  δικούς  τους  τρόπους  έκφρασης  και  βρήκαν  σ'  αυτά  τα  παραμύθια  τη  διατύπωση  των  αρχών  και  των  επιθυμιών  τους.

Τέλος, θα μας απασχολήσουν οι χρήσεις του παραμυθιού στη σύγχρονη εποχή, καθώς το παραμύθι περνάει στη λογοτεχνία, στο ραδιόφωνο, στον κινηματογράφο, στη διαφήμιση και εντάσσεται σε διαφοροποιημένα συστήματα αξιών.  Θα παρακολουθήσουμε έργα από διαφορετικές χώρες και κινηματογραφικές σχολές και θα τα σχολιάσουμε.